Núi An Lão còn được mang danh sơn như: Quế Sơn (núi Quế), Nguyệt Hằng Sơn, Tượng Sơn (giống hình con voi đang phục), hay Lão Sơn (tên làng). Núi cao trăm mét. Theo tư liệu cổ và phát hiện khảo cổ học thì núi có vị thế quan trọng trong lịch sử, văn hóa Hà Nam. Trên núi và quanh chân núi đã tìm thấy nhiều trống đồng Đông Sơn, những bôn đá, khuôn đúc, đồ đất nung… Có thể khẳng định đây là địa bàn tụ cư sớm của người Việt cổ. Núi được người xưa coi là thắng cảnh. Sách xưa ghi lại: “Núi An Lão ở huyện Bình Lục, đá núi cao chót vót tựa cái tán, lên đỉnh núi nhìn bốn hướng mênh mông…”.
Trước lúc thăm núi, ông có làm bài thơ: “Núi An Lão” thổ lộ tấm lòng mình.Bài thơ sâu nặng nỗi lòng tình cảm quê hương. Tác giả trách cứ mình: Núi An Lão - hình bóng quê hương gần gũi, thân thương là vậy mà sao “Trải bao non xanh” suốt thời gian dài trong cuộc đời nay mới tới thăm! Điều này, phải đánh đổi cả cuộc đời Nguyễn Khuyến mới “nhận thức lại” được. Suốt thời thiếu niên, thanh niên, trung niên, ông mê đắm sách thánh hiền, mải miết thi cử, đỗ đạt, đeo đuổi con đường hoạn lộ với chí hướng phò vua, giúp nước, an dân nhưng gặp buổi Nho tàn, lại gặp văn hóa phương Tây xâm thực, nên tan vỡ mộng, chua xót trước cảnh không tìm đâu ra con đường cứu nước.
Về nơi vườn Bùi ẩn dật, Nguyễn Khuyến sống gần dân hơn, càng hiểu và thương dân, mới thấu sâu ý nghĩa cuộc đời bình dị. Nghe nói núi An Lão còn nguyên sơ “đầy cỏ mọc”, nơi thanh bình dân dã, ông đã vội tới thăm và làm thơ vịnh: “ Vịnh núi An Lão”. Bài thơ vẽ nên bức tranh sơn thủy hữu tình về núi An Lão và cảnh đẹp xung quanh. Thiên nhiên và con người nơi đây hòa nhập thành một cảnh trí thanh bình. Ngay cả cảnh họp chợ đông người huyên náo cũng là một thành tố của cảnh trí tự nhiên thanh bình ấy. Tất cả như buổi đầu trời đất sinh ra, chưa có sự tác động của xã hội con người, sơ giản mà tinh khiết.
Núi Đọi thuộc địa phận xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên ngày nay. Núi cao gần 400 mét, chu vi khoảng 2.500 mét. Từ trên đỉnh núi phóng tầm mắt nhìn bốn phía, du khách thấy phong cảnh thật nên thơ: Xóm làng đông đúc, cánh đồng trù phú, bãi mía, bãi ngô mượt mà, xanh tốt… Theo khảo cổ học, những ngôi mộ cổ từ thời Đông Sơn đến thời Hán, Hậu Lê gần quanh núi Đọi, đầu mộ quay vào núi, nên từ rất lâu rồi dân gian coi núi Đọi là “núi thiêng”. Văn bia Sùng Thiện Diên Linh cho biết núi có tên là Long Lĩnh (ngọn rồng). Rồi đến vua Lý Nhân Tông đặt tên núi là Long Đội Sơn (hàng rồng) thì sự thiêng hóa đã thăng trội. Thời Lý, Long Đội Sơn được coi là “tiền án” của kinh thành Thăng Long, dấu ấn phong thủy và biểu tượng của đế vương. Núi Đọi là tên gọi của dân gian bởi hình dáng giống cái bát úp. Quanh núi có 9 giếng nước, dân gian tôn là 9 mắt rồng, sự linh thiêng trong dân gian xưa nay không hề suy giảm. Mùa xuân năm 987, vua Lê Đại Hành về đây làm lễ Tịch điền, mở đầu mỹ tục khuyến nông. Rồi vua Lý Thái Tông cho xây chùa trên núi. Vua Lý Nhân Tông mở rộng quy mô chùa, xây tháp Sùng Thiện Diên Linh. Tháp cao 14 tầng, mở 13 cửa hứng gió. Vua còn cho tạc tấm bia lớn và đẹp nhất, nội dung phong phú nhất thời Lý.
Một ngọn núi thiêng giữ vị thế quan trọng trong lịch sử, nhưng cũng giống như núi An Lão, mãi cuối cuộc đời Nguyễn Khuyến mới du thăm. Nguyễn Khuyến có ba bài thơ vịnh núi Đọi:Trông núi Đọi, Nhớ núi Đọi I, Nhớ núi Đọi II. Ở bài “Trông núi Đọi”, Nguyễn Khuyến miêu tả cảnh yên bình, thiên nhiên nơi đây là nền tảng miêu tả chủ đạo. Đến bài “Nhớ núi Đọi - I” thì nền tảng chủ đạo miêu tả cảnh thiên nhiên như chìm lắng, lặng đi sự suy tư về cuộc bể dâu, là thứ thơ day dứt tác giả. Thấy phong cảnh chùa chiền biến đổi mà lòng dạ ông chẳng khuây, thấy tấm bia bảo tháp Sùng Thiện Diên Linh bị giặc Minh huỷ hoại hàng trăm năm trước mòn theo thời gian, ông nghĩ mà đau xót. Chỉ có thiên nhiên là vô tình, chẳng để tâm, để ý như dòng nước vẫn vô tư chảy qua tháng năm. Theo chúng tôi, có lẽ hay nhất trong ba bài thơ trên là bài “Nhớ Đọi Sơn - II”: Ỏ đây hình bóng Nho giáo không còn, Phật giáo thì sắc sắc, không không, như ảo ảnh lẩn trong và chìm đi, tan biến dần vào thiên nhiên yên bình, vĩnh cửu:
“Sư nghèo một giường lẫn cùng mây với khói”
(Sư cụ nằm chung với khói mây)
Nền chủ đạo trong bức tranh thơ ở đây là cuộc sống nơi bình yên thôn dã với hình ảnh: “Hữu khách tang gia lập đãi thuyền. Dã lão vi tri chung hưởng ngọ. Phóng ngưu sơn lộc ngọa tùng miên” (Ở giữa bãi có khách đứng đang chờ thuyền. Ông già quê chưa biết chuông giờ ngọ đã khua, còn thả trâu chân núi, nằm ngủ dưới cây thông). Ở đây, Nguyễn Khuyến miêu tả hình ảnh lão mục (ông lão chăn trâu), bỏ mặc trâu trên nội cỏ, ngủ dưới gốc cây thông, trong tiếng chuông chùa, dưới chân núi Đọi. Đó là cuộc sống an nhiên, sơ giản mà Nguyễn Khuyến muốn có được để vơi đi nỗi sầu đau thời thế, khi xã hội Việt Nam đương buổi “cuối mùa quân chủ, đầu mùa thực dân”./.
