Trong suốt chiều dài lịch sử, nghề làm trống và sản phẩm trống Đọi Tam luôn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Bởi, sản phẩm trống của làng nghề Đọi Tam là một sản phẩm đặc biệt với nhiều công năng sử dụng khác nhau như: Trống thờ, trống trong đời sống nghệ thuật dân gian, trống được sử dụng là công cụ truyền tải thông tin… Vì vậy, nghề làm trống và sản phẩm trống có một giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật nhất định trong lịch sử dân tộc nước nhà.
Căn cứ vào sử sách, hồ sơ di tích cấp quốc gia đình Đọi Tam, dấu tích khảo cổ và các truyền thuyết ở địa phương, nghề làm trống Đọi Tam tồn tại hơn một nghìn năm. Theo dân làng, có 3 câu chuyện kể về ông tổ nghề của nghề làm trống Đọi Tam, nội dung các câu chuyện đều nói về ông tổ nghề của nghề làm trống Đọi Tam là hai anh em ông Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản. Sau khi mất, hai ông được nhân dân tôn thờ tại di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia đình Đọi Tam và mộ thờ hai ông hiện nay vẫn còn nằm sát ngay chân núi Đọi.
Ngày xưa theo tục lệ lúc bấy giờ, nghề làm trống Đọi Tam là nghề cha truyền con nối, chỉ truyền cho con trai và con dâu, không truyền cho con gái và con rể, hay người ngoài nên đến thời nay, chỉ có duy nhất người dân thôn Đọi Tam mới có nghề làm trống. Trong những năm gần đây, con gái cũng được truyền dạy nghề kỹ lưỡng. Không chỉ truyền nghề cho nữ giới, Đọi Tam còn có đội trống gái, có một không hai ở Việt Nam hiện nay chuyên phục vụ lễ hội và các ngày trọng đại của tỉnh, của thị xã.
Trước kia, con trai trong làng chừng 10 tuổi đã biết sơ lược về cách làm trống. Đến tầm 14 - 15 tuổi thì đã bắt đầu học nghề bài bản. Ðến 16, 17 tuổi đã có thể theo cha anh đi làm trống đại (trống sấm chỉ dành cho đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kỹ thuật điêu luyện). Thợ làng Ðọi Tam làm được nhiều các loại trống: Trống đại, trống đội, trống dùng trong đình, chùa, trống chèo, trống cơm, trống trường, trống trung thu, trống hội, trống múa lân sư rồng... Nghề làm trống của Ðọi Tam nổi tiếng khắp nơi, thợ của làng có mặt ở mọi miền đất nước nhưng hàng năm cứ đến ngày hội làng và ngày giỗ tổ nghề họ lại trở về quê để dự hội. Trong ngày lễ giỗ tổ còn tổ chức các trò chơi dân gian như thi bưng trống, căng mặt trống…
Công cụ sản xuất của làng nghề gồm rất nhiều loại dụng cụ và phân chia rõ ràng, dụng cụ nào dùng để làm tâng trống, dụng cụ nào làm da trống. Các dụng cụ làm tang trống bao gồm: Ván bài, yếm bào, đòn ống, da bào, dao dựa, ca hạt mớp, ca dọc, máy xẻ gỗ, nạo, bào đứng, bào ngang, con sản; dụng cụ làm da trống đơn giản hơn, cụ thể: nghiến, khom, dùi đục.
Quy trình sản xuất trải qua các công đoạn: Làm da, làm tang và bưng trống. Để có một sản phẩm tốt, việc chọn nguyên liệu cũng rất công phu, tỉ mỉ. Nguyên liệu để làm trống là gỗ và da trâu. Gỗ để làm tang trống (thân) còn da trâu để bưng mặt trống. Người thợ trống ở Đọi Tam đã đúc kết được kinh nghiệm làm trống qua câu ca: “Da trâu tang mít, đánh ít kêu nhiều". Có nghĩa là: Da trâu làm mặt trống và gỗ mít làm tang thì trống sẽ rất tốt. Tang trống phải là loại gỗ mít già, vừa nhẹ, không bị ngót và quan trọng nhất là giữ được “tiếng". Người dân Đọi Tam chỉ dùng da trâu cái để bưng mặt trống, da được chọn thường là da của những con trâu già có độ bền, dẻo và dai hơn. Khi mua da, chọn con da có nhiều nếp nhăn, lông bạc. Da trâu để làm trống tối kỵ chọn da của những con trâu béo, trâu trắng. Công đoạn căng mặt trống cũng hết sức quan trọng, sao cho vừa căng lại vừa kín, khi đánh tạo tiếng kêu giòn, vang.
Sản phẩm trống của Đọi Tam được tiêu thụ trên mọi miền của tổ quốc. Hiện trên địa bàn thôn có 62 cơ sản xuất kinh doanh trống. Nếu tính cả các hộ sản xuất, kinh doanh trong và ngoài tỉnh con số này lên tới hàng trăm hộ. Với bản tính năng động, nhạy bén người thợ làng nghề trống Đọi Tam luôn luôn tìm tòi và sáng tạo, các sản phẩm luôn đáp ứng được thị hiếu, thẩm mỹ của người sử dụng. Đó là sự đa dạng hoá các sản phẩm, sáng tạo nhiều chủng loại, kiểu dáng trống mới. Nếu như trước đây, các nghệ nhân làm các loại trống tròn, tang gỗ thì hiện nay xuất hiện nhiều kiểu trống mới, thậm chí các các loại trống của các dân tộc ít người như Chăm, Khơme và cả các loại trống là sản phẩm nhỏ trang trí để phục vụ nhu cầu của khách du lịch. Từ đó, nghề làm trống đã mang lại lợi ích về kinh tế, nhiều người thợ đã làm giàu trên chính mảnh đất quê hương chiêm trũng bằng chính bàn tay khối óc của mình.
Nghề làm trống phát triển góp phần giải quyết việc làm thường xuyên cho khoảng 500 lao động trong thôn. Nhờ có nghề truyền thống, nhiều năm gần đây thôn Đọi Tam không có lao động trong độ tuổi thất nghiệp, đời sống của người dân từng bước được cải thiện và nâng cao.
Tháng 10/2004, làng trống Đọi Tam đã được cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống Tiểu thủ công nghiệp Hà Nam. Tháng 11/2007, làng trống Đọi Tam được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao Bằng khen “Làng nghề tiêu biểu Việt Nam". Trong Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, làng trống Đọi Tam đã đóng góp gần 2.000 trống lớn, nhỏ, trong đó có chiếc trống to nhất Việt Nam và khu vực với chiều cao 3,1m, đường kính 2,35m, nặng khoảng 1.300kg. Âm sắc riêng của trống Đọi Tam từ lâu đã ăn sâu và tâm thức người dân Hà nam nói riêng và cả nước nói chung. Đây là sự cố gắng nỗ lực của chính quyền cơ sở và người dân làng nghề, là động lực để các nghệ nhân ở Đọi Tam bảo tồn và phát triển nghề truyền thống trống Đọi Tam.
Giữ được sự tồn tại của làng nghề đã khó, phát triển và nâng cao uy tín, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm càng khó hơn, điều đó đã được minh chứng ở Đọi Tam. Bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa trong thời điểm hiện nay là một công việc khó khăn, đòi hỏi phải có sự vào cuộc của tất cả các ngành, các cấp đối với di sản văn hóa phi vật thể nghề thủ công truyền thống - làng nghề trống Đọi Tam. Bên cạnh đó, bảo tồn và phát triển làng nghề trống Đọi Tam phải kết hợp chặt chẽ với các loại hình du lịch làng nghề, du lịch sinh thái. Làng nghề cần ưu tiên xây dựng cơ sở hạ tầng, các khu trưng bày, các công trình văn hoá, xây dựng các hộ gia đình nghệ nhân tiêu biểu thành các điểm đón khách; đảm bảo an ninh trật tự và an toàn xã hội; tăng cường giáo dục nâng cao nhận thức và văn hoá giao tiếp cho người dân ở làng nghề khi tiếp xúc với các du khách. Giải quyết tốt việc chia sẻ lợi ích từ du lịch cho mọi người dân. Đổi mới cơ chế, chính sách để huy động các nguồn lực. Quan tâm đúng mức và tôn vinh tài năng các nghệ nhân làng nghề.
Ngày 20/12/2019, di sản văn hóa phi vật thể nghề làm trống Đọi Tam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4608/QĐ-BVHTTDL nhằm tôn vinh giá trị của nghề truyền thống độc đáo đã và đang phát triển gắn liền với vùng đất cổ Duy Tiên, Hà Nam./.
